Phật viện Đồng Dương nằm ở làng Đồng Dương, xã Bình Định Bắc, huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam được Thủ tướng Chính phủ công nhận là di tích quốc gia đặc biệt vào ngày 22/12/2016. Nơi đây từng là một tu viện Phật giáo lớn nhất của vương quốc Chămpa vào thế kỷ thứ IX.
Để khỏi ngỡ ngàng khi đến Phật viện Đồng Dương, bạn cần tìm hiểu trước lịch sử và nghệ thuật điêu khắc Đồng Dương bởi theo thời gian cùng với sự tàn phá của chiến tranh và những cuộc khai quật di dời cổ vật, Phật viện hiện chỉ còn duy nhất một đền thờ đổ nát được chống đỡ bằng những dầm thép và dấu vết các chân tường gạch của các dãy nhà đã không còn nữa.
Một tháng trước khi đạp xe đến đây, Mr. Old Man đã tham quan Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng và đã có bài viết giới thiệu bảo tàng độc đáo này, trong đó có đoạn giới thiệu về phong cách nghệ thuật điêu khắc và các cổ vật được tìm thấy tại Đồng Dương, trung tâm Phật giáo của vương quốc Chămpa.
Theo văn bia được tìm thấy tại Đồng Dương, năm 875 vua Chămpa Indravarman II đã cho xây một tu viện phật giáo và đền thờ một vị Bồ tát bảo hộ cho vương triều là Laksmindra Lookesvara Svabhayada, một dạng Bồ tát Quán thế âm. Dưới triều đại của Indravarman II, kinh đô của vương quốc Chămpa lại được dời từ vừng Panduranga trở ra vùng Amaravati với kinh đô mới là Indrapura được xây dựng ở khu vực làng Đồng Dương ngày nay.
Năm 1901, L. Finot, một học giả người Pháp, đã công bố việc phát hiện 229 hiện vật ở Đồng Dương, trong đó có một tượng bằng đồng cao 108 cm mang yếu tố nghệ thuật Ấn Độ.
Năm 1902, H. Parmentier đã khai quật di tích Đông Dương đã tìm thấy khu kiến trúc chính của thánh địa cùng với nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá. Theo khảo tả của H. Parmentier, toàn bộ khu đền thờ chính và các tháp nằm lân cận phân bố trên một trục từ Tây sang Đông, dài 1.300 m. Khu đền thờ chính nằm trong một khu vực hình chữ nhật dài 236 m, rộng 155 m, chung quanh có tường gạch bao bọc, từ khu đền thờ chính có một con đường dài 760 m, chạy về phía đông đến một thung lũng hình chữ nhật.
Khu đền thờ chính gồm có ba nhóm kiến trúc kéo dài theo trục Đông Tây, các nhóm này được phân cách nhau bởi những bờ tường được xây bằng gạch.
– Nhóm phía Đông chỉ còn lại dấu vết nền móng của khu nhà dài mà các nhà nghiên cứu cho là khu viện phật giáo (Vihara). Ngôi nhà dài này có mặt bằng hình chữ nhật với hai hàng cột song song theo trục Đông Tây, mỗi hàng có 8 cột xây bằng gạch, được chạm trỗ nhiều hình người và hoa văn rất tinh tế. Phía trên bệ thờ là pho tượng Phật Thích ca rất lớn, ngồi trên ghế, hai bàn tay để trên đầu gối, kiểu giống như vua Chămpa ngồi trên ngai vàng.
Trong khu vực này còn tìm thấy một số tượng Dharmapala (những vị thần bảo vệ giáo luật của đạo phật) ở trên những bệ đá cạnh hai hàng cột gạch.
– Nhóm giữa chỉ còn lại dấu vết các chân tường, các bậc thềm của một nhà theo trục Đông Tây. Ngôi nhà có tường gạch không dày, cửa ra vào nằm ở hai đầu hồi, có nhiều cửa sổ, mái lợp ngói. Ở đây có 4 pho tượng Hộ pháp (Dvarapala) khá lớn, cao khoản 2 m, các nhà nghiên cứu cho rằng đó là những tác phậm gây ấn tượng nhất trong nghệ thuật điêu khắc Chămpa.
– Nhóm phía Tây gồm đền thờ chính và các tháp phụ chung quanh, đền thờ chính này thuộc loại tháp truyền thống của kiến trúc Chămpa; với mặt bằng hình tứ giác, cửa ra được chạm những dải hoa văn cành lá cách điệu rậm rịt và xoắn tít như dạng vết sâu bò, đó là loại hoa văn của phong cách Đồng Dương.
Quanh chân tháp trang trí những hình đầu voi và những hình tháp thu nhỏ nằm xen kẻ nhau. Trong đền thờ có một bệ thờ lớn bằng sa thạch, chạm trỗ những dải hoa văn hình vết sâu bò, những cảnh sinh hoạt trong cung đình, một số trích đoạn về cuộc đời Đức Phật Thích Ca. Năm 1978, nhân dân địa phương đã đào được một pho tượng Nữ thần làm bằng đồng thau, cao 114 cm, ở gần khu đền thờ chính. Đây chính là pho tượng bồ tát Laksminda Lôkesvara từng được đặt trên bệ thờ của đền thờ chính.
Những tác phẩm điêu khắc tại Đồng Dương cho thấy sự phát triển của Phật giáo Đại thừa tại Chămpa. Mặc dù có một số nét ảnh hưởng từ Trung Hoa, Ấn Độ và các nước lân cận, kiến trúc và điêu khắc Đồng Dương mang đậm yếu tố bản địa, đã tạo nên một phong cách độc đáo, giàu ấn tượng trong nghệ thuật Chămpa. Những hiện vật được trưng bày tại Bảo tàng Chăm Đà Nẵng cho ta hình dung phần nào sự nguy nga tráng lệ của khu đền tháp và Phật viện này.
Hiện Phật viện Đồng Dương chỉ còn phế tích nhưng dưới lòng đất của nó chắc chắn vẫn còn ẩn chứa nhiều giá trị văn hóa lịch sử cần được các nhà nghiên cứu khai thác và làm sáng tỏ.
